دستورِ زبانِ پارسی

بنِ اسمی بنی‌ست که از دگردیسیِ واکه‌ای (گردشِ واکه‌هایِ هند و اروپاییِ) برخی از ریشه‌هایِ فعل یا بن‌هایِ حال به دست می‌آید (نگاه کنید به جستارِ ۱×ث×آ.). این بن‌ها به عنوانِ سازه‌یِ بندِ فعلی به کار نمی‌روند، ولی در زبانِ پارسی در ساختارِ بندهایِ اسمی و صفتی به چشم می‌خورند.

آ. ساختار

1. دگردیسیِ رشته‌هایِ واجیِ /ær/ و /or/ به /ɒr/ در برساختنِ بنِ اسمی از ریشه‌یِ فعل:

   /kær/ ← کار /kɒr/

   /bor/ ← بار /bɒr/

   /xor/ ← خوار /xɒr/

2. دگردیسیِ واکه‌یِ پایانیِ /ɒ/ به /un/ در برساختنِ بنِ اسمی از بنِ حال:

   /æfsɒ/ ← افسون /æfsun/

   /æfzɒ/ ← افزون /æfzun/

   /ɒzmɒ/ ← آزمون /ɒzmun/

   /nemɒ/ ← نمون /nemun/

   /sɒ/ ← سون /sun/

3. دگردیسیِ کم و بیش بی‌قاعده در برساختنِ بنِ اسمی از ریشه‌یِ فعل:

   /ɒvix/ ← آونگ /ɒvæng/

   /færhix/ ← فرهنگ /færhæng/

   /bor/ ← برین /borin/

   /mor/ ← مرگ /mærg/

   /neʃæs/ ← نشیمن /neʃimæn/

   /pær/ ← پرواز /pærvɒz/

ب. کاربرد

• به عنوانِ کنش:
  1. از راهِ اسم‌شدن:

     اگر آزمون /ɒzmun/ را یکی خورد زهر

     از آن خوردن‌ش درد و مرگ /mærg/ است بهر

     فردوسی (سده‌یِ چهارم خورشیدی)

  2. با پس‌وندهایِ /-eʃ/، /-iʃ/، /-eʃt/ و /-eʃn/:

     مردِ سرهنگ از آن نمونشِ /nemuneʃ/ راست

     از سرِ خونِ آن صنم بر خاست

     نظامیِ گنجه‌ای (سده‌یِ ششم و هفتم خورشیدی)

     دلی باید اندیشه را تیز و تند

     برینش /borineʃ/ نیاید زِ شمشیرِ کند

     نظامیِ گنجه‌ای (سده‌یِ ششم و هفتم خورشیدی)

• به عنوانِ اسمِ مکان، از راهِ اسم‌شدن: نشیمن /neʃimæn/
• به عنوانِ صفتِ کنش‌پذیر:
  1. از راهِ صفت‌شدن: افزون /æfzun/، برین /borin/

     چون برید و داد او را یک برین

     هم‌چو شکّر خوردش و چون انگبین

     مولوی (سده‌یِ ششم و هفتم خورشیدی)

  2. با پس‌وندِ /-æ/: نمونه /nemunæ/
• به عنوانِ صفتِ کنش‌گرِ ساده:
  1. با پس‌وندِ /-ɒn/: آونگان /ɒvængɒn/
  2. از ویژگی‌هایِ زبانِ پارسی این‌ست که صفتِ کنش‌گرِ ساده می‌تواند در این هم‌نشانیِ پردازشی جایِ خود را به بنِ اسمی بدهد:

     گوشت‌خوار /guʃt-xɒr/، ظفرنمون /zæfær-nemun/

     این ساختارها را می‌توان حتّا با سازه‌هایِ دیگرِ جمله نیز به کار برد، مانندِ قیدِ روانی: روزافزون /ruz-æfzun/