در زبان‌هایِ هند و اروپایی، پس‌وندهایِ دندانی گروهی از پس‌وندها هستند که با هم‌خوانی دندانی یا لثه‌ای (بیشتر /t/، /d/ یا /ð/) آغاز می‌شوند و برایِ واژه‌سازی از ریشه‌یِ فعل به کار می‌روند.
در زبان‌هایِ پارسی، پس‌وندهایِ دندانیِ زیر به چشم می‌خورند:
- پس‌وندِ دندانیِ /-t/، برایِ ساختنِ بنِ گذشته: ساخت /sɒxt/، سرشت /sereʃt/
- پس‌وندِ دندانیِ /-tæn/، برایِ ساختنِ مصدر: انداختن /ændɒxtæn/، انباشتن /ænbɒʃtæn/
- پس‌وندِ دندانیِ /-tɒr/ در ساختارهایِ وندیِ انگشت‌شماری به چشم می‌خورد:
- کنش: گفتار /goftɒr/
- صفتِ کنش‌پذیر: گرفتار /gereftɒr/
- صفتِ کنش‌گرِ ساده: خواستار /xɒstɒr/
در این زبان نه تنها ریشه‌یِ فعل، بلکه بنِ حال (و بسیار به ندرت بنِ گذشته) هم می‌توانند کانونِ پس‌وندهایِ دندانی شوند (نگاه کنید به پایین).
این نکته‌ها در کاربردِ پس‌وندهایِ دندانی چشم‌گیر هستند:
- در زبانِ پارسی، هم‌خوانِ بی‌واکِ /t/ در پس‌وندهایِ دندانی، پس از هم‌خوان‌هایِ واک‌دار و نیز پس از واکه‌ها به چهره‌یِ واک‌دار کرده‌یِ /d/ در می‌آید (نگاه کنید به جستارِ ۱×ت×پ.). از این راه، تک‌واژگونه‌هایِ [-d]، [-dæn] و [-dɒr] پدید می‌آیند:
زد /zæd/، آماد /ɒmɒd/، شد /ʃod/، سود /sud/
کندن /kændæn/، آماردن /ɒmɒrdæn/، آژدن /ɒʒdæn/، آمیغدن /ɒmiɣdæn/
کردار /kærdɒr/، دیدار /didɒr/
در زبانِ پارسی تا عهدِ مغول، واجِ د /d/ پس از واکه‌ها به چهره‌یِ واج‌گونه‌یِ ذ [ð] در می‌آمده (نگاه کنید به جستارِ ۱×ب×آ. چندآواییِ ترکیبی): زذ /zæð/، شذ /ʃoð/، دیذار /diðɒr/
- آواهایِ میانجی با ریشه‌هایِ فعل نمی‌آیند. از این ویژگی می‌توان برایِ بازشناختنِ برساخته‌هایِ ریشه‌یِ فعل از برساخته‌هایِ بنِ حال یاری جست.
آواهایِ میانجیِ زیر با پس‌وندهایِ دندانی به کار می‌روند:
- برایِ به‌کارگیریِ آوایِ میانجیِ /i/ محدودیّتِ آواشناسی‌ای وجود ندارد. برایِ همین /i/ پرکاربردترین آوایِ میانجی با این پس‌وندهاست:
بافت، بافید /bɒft/ (/bɒfid/)، نازید /nɒzid/
گساردن، گساریدن /gosɒrdæn/ (/gosɒridæn/)، پریدن /pæridæn/
خریدار /xæridɒr/
- آوایِ میانجیِ /ɒ/ تنها پس از هم‌خوان‌هایِ /h/، /t/ و /d/ پدیدار می‌شود:
رهاد /ræhɒd/، ایستاد /istɒd/
نهادن /nehɒdæn/، فرستادن /ferestɒdæn/، دادن /dɒdæn/
- آوایِ میانجیِ /s/ به چهره‌یِ واج‌گونه‌هایِ زیر به چشم می‌خورد:
- به چهره‌یِ واج‌گونه‌یِ [s] پس از واکه‌ها:
آراست /ɒrɒst/، زیست /zist/
نشاستن /neʃɒstæn/، ریستن /ristan/
اگر بنِ حال به واکه‌یِ /u/ پایان بیابد، باید این واکه به [o] هم‌گون‌سازی شود:
/ʃu/ + پس‌وندِ دندانیِ /-t/ ← شست /ʃost/
/ʤu/ + پس‌وندِ دندانیِ /-tæn/ ← جستن /ʤostæn/
/ru/ + پس‌وندِ دندانیِ /-tæn/ ← رستن /rostæn/
پیش از این آوایِ میانجیِ، واکه‌یِ /h/ باید از رشته‌یِ واجیِ /ɒh/، /æh/ و /ih/ در پایانِ بنِ حال حذف گردد:
/ʤæh/ + پس‌وندِ دندانیِ /-t/ ← جست /ʤæst/
/kɒh/ + پس‌وندِ دندانیِ /-t/ ← کاست /kɒst/
/ʤih/ + پس‌وندِ دندانیِ /-tæn/ ← جیستن /ʤistæn/
- به چهره‌یِ واج‌گونه‌یِ [es] پس از هم‌خوان‌ها:
/neh/ + پس‌وندِ دندانیِ /-t/ ← نهست /nehest/
/dɒn/ + پس‌وندِ دندانیِ /-tæn/ ← دانستن /dɒnestæn/
/jɒr/ + پس‌وندِ دندانیِ /-tæn/ ← یارستن /jɒrestæn/
- پس از هم‌خوانِ /r/ می‌توان واج‌گونه‌یِ [is] را نیز به کار برد:
/negær/ + پس‌وندِ دندانیِ /-tæn/ ← نگریستن /negæristæn/
- به چهره‌یِ واج‌گونه‌یِ [s] پس از واکه‌ها:
- آوایِ میانجیِ /e/ (مانندی دیگر جاها، نگاه کنید به جستارِ ۱×ت×آ.) برایِ پیش‌گیری از پدیدآمدنِ بافت‌هایِ واجیِ زیر به کار می‌رود:
- c1c2c3
- vc1c2، که در آن v یکی از واکه‌هایِ بلندِ /ɒ/، /i/ و یا /u/ باشد.
/fæxm/ + پس‌وندِ دندانیِ /-tæn/ ← فخمدن /fæxmedæn/
/jɒz/ + پس‌وندِ دندانیِ /-tæn/ ← یازدن /jɒzedæn/
/ɒʤ/ + پس‌وندِ دندانیِ /-tæn/ ← آجدن /ɒʤdæn/ (/ɒʤedæn/)
- برایِ به‌کارگیریِ آوایِ میانجیِ /i/ محدودیّتِ آواشناسی‌ای وجود ندارد. برایِ همین /i/ پرکاربردترین آوایِ میانجی با این پس‌وندهاست:
- اگر بنِ حال از راهِ دگردیسی پدید آمده باشد (و از این رو با ریشه‌یِ فعل برابر نباشد)، می‌توان ساختارهایِ وندیِ را از هر دو سرچشمه به دست آورد:
در چهارچوبِ هم‌الگوسازی (دوری جستن از الگوهایی که به نظر بی‌قاعده می‌آیند) در دگردیسیِ زبانیِ پارسی کششِ بیشتری به سویِ برساختنِ مصدر و بنِ گذشته از بنِ حال (به یاریِ آوایِ میانجیِ /i/) می‌بینیم، و واژه‌سازی از ریشه‌یِ فعل کم‌کم ترد می‌شود.
- نمونه‌هایِ برساختنِ مصدر و بنِ گذشته از بن‌هایِ گذشته‌یِ دیگر بسیار کم‌یاب هستند و تنها با بن‌هایِ تک- (و گاه‌گاهی دو-) هجایی به چشم می‌خورند (و همواره نیازمندِ آوایِ میانجیِ /i/ هستند):
- چندآوایی در کانون پس‌وندهایِ دندانی در پارسی بسیار چشم‌گیرست: واکه‌هایِ بلند می‌توانند به واج‌گونه‌هایِ کوتاه‌شان دگرگون شوند:
- /ɒ/ ← [æ]
- /i/ ← [e]
- /u/ ← [o]
این چندآوایی را می‌توان به گونه‌یِ زیر دسته‌بندی کرد:
- نشاندنِ واکه‌یِ /æ/ به جایِ واکه‌یِ /ɒ/ در آغازِ مصدر یا بنِ گذشته (چندآواییِ آزاد):
آبشتن /ɒbeʃtæn/ ← ابشتن [æbeʃtæn]
آوردیدن /ɒværdidæn/ ← اوردیدن [æværdidæn]
آرستن /ɒrestæn/ ← ارستن [ærestæn]
آرغیدن /ɒrɣidæn/ ← ارغیدن [ærɣidæn]
آزدن /ɒzdæn/ ← ازدن [æzdæn]
- نشاندنِ واکه‌هایِ کوتاه به جایِ واکه‌هایِ بلند پیش از هم‌خوان‌هایِ سایشیِ بی‌واک (در پارسی /f/، /s/، /ʃ/، /x/ و /h/) به عنوانِ چندآواییِ ترکیبی:
آشوفتن /ɒʃuftæn/ ← آشفتن [ɒʃoftæn]
فریفتن /feriftæn/ ← فرفتن [fereftæn]
آراستن /ɒrɒstæn/ ← آرستن [ɒræstæn]
ریشتن /riʃtæn/ ← رشتن [reʃtæn/
آویختن /ɒvixtæn/ ← آوختن [ɒvextæn]
دوختن /duxtæn/ ← دختن [doxtæn]
استیهیدن /estihidæn/ ← استهیدن [estehidæn]
- نشاندنِ واکه‌هایِ کوتاه به جایِ واکه‌هایِ بلند پیش از هم‌خوان‌هایِ لثه‌ایِ واک‌دار (در پارسی /d/، /n/، /r/، /z/ و /l/) به عنوانِ چندآواییِ ترکیبی:
شنودن /ʃenudæn/ ← شندن [ʃenodæn]
اوانیدن /ævɒnidæn/ ← اونیدن [ævænidæn]
آشوردن /ɒʃurdæn/ ← آشردن [ɒʃordæn]
انباریدن /ænbɒridæn/ ← انبریدن [ænbæridæn]
ستیزیدن /setizidæn/ ← ستزیدن [setezidæn]
بخچیزیدن /bæxʧizidæn/ ← بخچزیدن [bæxʧezidæn]
پالیدن /pɒlidæn/ ← پلیدن [pælidæn]
- دیگر الگوهایِ چندآواییِ آزاد کم‌یاب هستند و تنها در تنگنایِ شعری به کار رفته‌اند:
آشامیدن /ɒʃɒmidæn/ ← آشمیدن [ɒʃæmidæn]
فریبیدن /feribidæn/ ← فربیدن [ferebidæn]
