دستورِ زبانِ پارسی

In most Indo-European languages, the same phrases are largely used for two different semantic types of pronouns. These types can be defined in Persian as follows:

1. The reflexive pronoun is used in Persian, if the entity represented by the subject of the sentence is mentioned in the expression with another role. Reflexive pronouns are always definite noun phrases:

   فغان! که آن مهِ نامهربانِ مهرگسل

   به ترکِ صحبتِ یارانِ خود /xod/ چه آسان گفت!

   Hafez (14^th Century AD)

   In archaic idioms, personal pronouns are also used instead of reflexive pronouns to serve this purpose:

   ندانم گناهِ من ای شهریار

   که کرده‌ستم اندر همه روزگار

   Daqiqi (10^th Century AD)

2. Intensive pronouns are used for either emphasizing a certain entity or focusing on it. In Persian, intensive pronouns have the following categories:
   • Definite noun phrases:

     خودم /xod-æm/ کردم که لعنت بر خودم /xod-æm/ باد!

   • The proclitical determiner /hæm-/:

     همو /hæm-u/ آفریننده‌یِ مور و پیل

     زِ خاشاکِ ناچیز و دریایِ نیل

     Ferdowsi (10^th and 11^th Century AD)

a. Nominal Reflexive and Intensive Pronouns

The basic forms of nominal reflexive and intensive pronouns of Persian are the following:

• /xod/ خود
• /xiʃ/ خویش
• /xiʃ-tæn/ خویش‌تن (possessive compound)

These pronouns can be in each number and person, and are applied in the following forms:

1. In the blank form:
   • As reflexive pronouns:

     باید خود (۱^st Person plural) را از این برنامه کنار بکشیم.

     او به خود (۳^rd Person singular) بد نمی‌گذراند.

     دستِ لشکریان از رعایا چه در ولایتِ خود (۲^nd Person plural) و چه در ولایتِ بیگانه و دشمن کوتاه دارید!

     Abolfazl Beyhaqi (10^th and 11^th Century AD)

     از خود (۲^nd Person plural) به هر چه کنی راضی مشو تا مردم‌ت دشمن نگیرند.

     Saad-ad-Din Varavini (13^th Century AD)

     بدو گفت مزدور با آن خدیش:

     «مکن بد به کس گر نخواهی به خویش (۲^nd Person singular) !»

     Rudaki (9^th and 10^th Century AD)

     جهان‌دیده‌ای گفت‌ش:«ای بلهوس!

     تو را خود غمِ خویش‌تن (۲^nd Person singular) بود و بس»

     Saadi (12^th and 13^th Century AD)

     این بود که خویش‌تن (۱^st Person singular) را شناختم.

     Saeed Nafisi (19^th and 20^th Century AD)

     خس و خاشاک را با خویش‌تن (۳^rd Person singular) می‌برد.

     Abdolhossein Zarrinkoob (20^th Century AD)

     If the predicate of the sentence is an infinitus (see 12•۱•d.), the reflexive pronoun has (like the predicate) neither a number nor a person:

     ما آزموده‌ایم در این شهر بختِ خویش

     بیرون کشید باید از این ورطه رختِ خویش

     Hafez (14^th Century AD)

   • As intensive pronouns:

     خود (۳^rd Person singular) بر آورد و باز ویران کرد

     خود (۳^rd Person singular) ترازید و باز خود (۳^rd Person singular) بفسرد

     Manuchehri (10^th and 11^th Century AD)

     جهان‌دار با گوی و چوگان و تیر

     به میدان خرامید خود (۳^rd Person singular) با وزیر

     Ferdowsi (10^th and 11^th Century AD)

     ترکِ دنیا به مردم آموزند

     خویش‌تن (۳^rd Person plural) سیم و غلّه اندوزند

     Saadi (12^th and 13^th Century AD)

     تو چه ارمغانی آری که به دوستان فرستی؟!

     چه از این به ارمغانی که تو خویش‌تن (۲^nd Person singular) بیایی؟!

     Saadi (12^th and 13^th Century AD)

2. In modern idioms one notes the trend to express the number and the person of reflexive and intensive pronouns. For this aim, the pronoun is accompanied by its reference as the modifier of a possessive genitive phrases:
   • As reflexive pronouns. In this case, the reference can only appear as a possessive pronoun:

     باید خودمان (۱^st Person plural) را از این برنامه کنار بکشیم.

     او به خودش /xod-æʃ/ (۳^rd Person singular) بد نمی‌گذراند.

   • As intensive pronouns:

     خودِ تو /xod-e to/ (2^nd Person singular) هم از این موضوع ناراحت‌ی.

     تو آب‌نبات‌ها را بر دار، من خودِ جعبه /xod-e ʤæʔbe/ (3^rd Person singular) را!

     خودِ ما /xod-e mɒ/ (۱^st Person plural) باعث این دردِ سر شدیم.

     This process also covers the occurence where the reflexive and intensive pronoun /xod/ خود is also pluralized with the suffix /-hɒ/ (= /xodhɒ/ خودها:

     ببین این‌ها با خودهاشان /xodhɒ-ʃɒn/ چه کرده‌اند! (reflexive pronoun)

     همه‌یِ این‌ها را خودهاتان /xodhɒ-tɒn/ در عالمِ ذر قبول کرده‌اید. (intensive pronoun)

     Ali-Akbar Dehkhoda (19^th and 20^th Century AD)

   • Intensive pronouns can also be accompanied by their references as appositions:

     بیمارستانِ ما پنج ساختمان دارد، و هر ساختمان خودش از چند بخش تشکیل شده.

     او خودش می‌تواند کفش‌ش را بپوشد.

     تو بندگی چو گدایان به شرطِ مزد مکن!

     که خواجه خود روشِ بنده‌پروری داند

     Hafez (14^th Century AD)

     تو چه ارمغانی آری که به دوستان فرستی؟!

     چه از این به ارمغانی که تو خویش‌تن بیایی؟!

     Saadi (12^th and 13^th Century AD)

b. The Determinative Intensive Pronoun /hæm-/

One feature of Iranian languages is the application of the proclitical determiner /hæm-/ هم as an intensive pronoun. The determinative focus is emphasized or focused on.

This intensive pronoun is not productive and can be noted in Persian only in the following determiner phrases:

• Noun phrases:
  • /hæm-to/ هم‌تو (= [_NP[_Dproclitical intensive pronoun /hæm-/] [_NPpersonal pronoun /to/ تو]]):

    یارِ تو باید که بخرّد تو را

    هم‌تو خودی خیره خریدارِ خویش

    Nasir Khusraw (11^th Century AD)

  • /hæm-u/ همو (= [_NP[_Dproclitical intensive pronoun /hæm-/] [_NPpersonal pronoun /u/ او]]):

    همو کلاهِ سری می‌دهد به تاجوران

    که از کلاهِ سلاطین به پای‌ش افزارست

    Amir Khusro Dahlavi (13^th and 14^th Century AD)

  • /hæm-uj/ هموی (= [_NP[_Dproclitical intensive pronoun /hæm-/] [_NPpersonal pronoun /uj/ اوی]])
  • /hæm-væj/ هم‌وی (= [_NP[_Dproclitical intensive pronoun /hæm-/] [_NPpersonal pronoun /væj/ وی]]):

    گفت: «به جان و سرِ خداوند سوگند که هم‌وی اندر آن بیاندیشید و دانست که خطاست آن را پاره کرد.»

    Abolfazl Beyhaqi (10^th and 11^th Century AD)

• Determinative phrases:
  • /hæm-in/ همین (= [_DetP[_Dproclitical intensive pronoun /hæm-/] [_DetPdemonstrative pronoun /in/ این]]):

    که فرمان‌دهِ هفت شهرِ زمین

    همین یک تن آمد ز شاهان، همین!

    Nisami Gandjavi (12. – 13. Jh. n. Chr.)

  • /hæm-ɒn/ همان (= [_DetP[_Dproclitical intensive pronoun /hæm-/] [_DetPdemonstrative pronoun /ɒn/ آن]]):

    یکی گرز زد ترک را بر هباک

    که‌از اسب اندر آمد همان گه به خاک

    Ferdowsi (10^th and 11^th Century AD)

  • Together with the proclitical demonstrative pronoun /em-/ in /hæm-em-ruz/ هم‌امروز, /hæm-em-ʃæb/ هم‌امشب and /hæm-em-sɒl/ هم‌امسال in colloquial speech.
• Adverb phrases:
  • /hæm-æknun/ هم‌اکنون (= [_AdvP[_Dproclitical intensive pronoun /hæm-/] [_AdvP/æknun/ اکنون]]):

    سرد و تاریک شد ای پور سپیده‌دمِ دین

    خُرُهِ عرش هم‌اکنون بکند بانـگِ نماز

    Nasir Khusraw (11^th Century AD)

  • /hæm-inæk/ هم‌اینک (= [_AdvP[_Dproclitical intensive pronoun /hæm-/] [_AdvP/inæk/ اینک]])
  • /hæm-idun/ هم‌ایدون (= [_AdvP[_Dproclitical intensive pronoun /hæm-/] [_Advp/idun/ ایدون]]):

    ز گردنده‌گردون نداری خبر

    که اخگرت ریزد هم‌ایدون به سر

    Ferdowsi (10^th and 11^th Century AD)

  • /hæm-ælʔɒn/ هم‌الآن (= [_AdvP[_Dproclitical intensive pronoun /hæm-/] [_AdvP/ælʔɒn/ الآن]])
• Composed prepositions:
  • /hæm-ʧo/ هم‌چو (= [_P[_Dproclitical intensive pronoun /hæm-/] [_Peinfache preposition /ʧo/ چو]]):

    سیاوش مرا هم‌چو فرزند بود

    که با فرّ و با برز و اورند بود

    Ferdowsi (10^th and 11^th Century AD)

  • /hæm-ʧon/ هم‌چون (= [_P[_Dproclitical intensive pronoun /hæm-/] [_Peinfache preposition /ʧon/ چون]]):

    یکی بیشه‌ای دید هم‌چون بهشت

    که گفتی سپهر اندر او لاله کشت

    Ferdowsi (10^th and 11^th Century AD)

  • /hæm-ʧun/ هم‌چون (= [_P[_Dproclitical intensive pronoun /hæm-/] [_Peinfache preposition /ʧun/ چون]]):

    جهان این‌ست و چون این بود تا بود

    و هم‌چون این بود اینند بارا

    Rudaki (9^th and 10^th Century AD)

• Nomina agentis of the infinitive /mɒnestæn/ مانستن (meaning “to be alike”)), but by elision of one consonant /m/:
  • /hæmɒnænd/ همانند (= [_AP[_Dproclitical intensive pronoun /hæm-/] [_APnomen agentis /mɒnænd/ مانند]]):

    زِ کارآزموده گزیده مهان

    همانندِ تو نیست اندر جهان

    Ferdowsi (10^th and 11^th Century AD)

  • /hæmɒnændæ/ هماننده (= [_AP[_Dproclitical intensive pronoun /hæm-/] [_APnomen agentis /mɒnændæ/ ماننده]]):

    هماننده‌یِ شهریار اردشیر

    فزاینده و فرّخ و دل‌پذیر

    Ferdowsi (10^th and 11^th Century AD)

• The modal verb /mɒn-ɒ/ مانا (from the infinitive /mɒnestæn/ مانستن) in the 3^rd Person singular (with the accentual adverbial /-ɒ/) can also be emphasized by this intensive pronoun (see 18•۲•e•a•e.). Also in this case, one consonant /m/ is elided (= /hæmɒn-ɒ/ همانا):

  سپاهی و جنگی و شهری سوار

  همانا که بودند سیسد هزار

  Ferdowsi (10^th and 11^th Century AD)

c. Other Determinative Intensive Pronouns

There are a few determinative intensive pronouns which are used to a lesser extent (see 11•q. and Qualificative Pronoun):

1. The determinative intensive pronoun /in/ این in the determiner phrase /in ʧon in/ (/in ʧun in/) این چنین، این چونین (= [_P[_Dintensive pronoun /in/ این] [_PPadpositional phrase /ʧon in/ (/ʧun in/) چنین، چونین]]):

   شد از خون راه‌راه آخر تنِ خاکستری‌پوش‌م

   شهیدان را لباسِ کربلایی این چنین باید

   Mohammad Saeed Ashraf (17^th Century AD)

   بپرسید از بریدانِ جهان‌گرد

   که: «در گیتی که دیده‌ست این چنین مرد؟»

   Nezami Gandjavi (12^th and 13^th Century AD)

   گر فزونی نپذیرد جز کاهنده

   چه همی بایدت این چونین افزونی؟!

   Nasir Khusraw (11^th Century AD)

2. The determinative intensive pronoun /ɒn/ آن in the determiner phrase /ɒn ʧon ɒn/ (/ɒn ʧun ɒn/) آن چنان، آن چونان (= [_P[_Dintensive pronoun /ɒn/ آن] [_PPadpositional phrase /ʧon ɒn/ (/ʧun ɒn/) چنان، چونان]]):

   زِ قلـب آن چنان سویِ دشمن بتاخت

   که از هیبت‌ش شیرِ نر آب تاخت

   Rudaki (9^th and 10^th Century AD)

   زِ سیری مباش آن چنان شادکام

   که از هیضه زهری در افتد به جام

   Nezami Gandjavi (12^th and 13^th Century AD)