پیاده کردنِ جدولِ بن‌هایِ فعل در زبانِ پارسی
ستون‌هایِ جدول:
- گروه: بن‌هایِ هم‌خانواده در جدولِ زیر در گروه‌هایِ شماره‌گذاری شده دسته‌بندی گشته‌اند.
- ریشه‌یِ فعل: این ستون ریشه‌یِ فعلی را بر می‌شمارد که در پارسی به کار رفته باشند، چه ریشه‌یِ پارسی داشته باشند چه ریشه‌یِ بیگانه.
این ریشه‌هایِ فعل در پارسی تک‌واژِ وابسته به شمار می‌روند و نمی‌توانند ساختارِ وندی باشند (وندِ واژه‌پردازِی مانندِ پیش‌وندِ /be-/ و /næ-/ یا پس‌وندِ /-æn/ و /-ɒn/ ندارند), ولی می‌توانند وندی با ریشه‌یِ پارسیِ میانه در خود داشته باشند، مانندِ /ɒ-/ در /ɒræm/، /æf-/ در /æfkæn/ و /pæʒ-/ در /pæʒmor/).
شکلِ راستینِ ریشه‌هایِ فعل اثبات نشده، چون در این نقش به صورتِ آزاد به کار نمی‌روند.
- بنِ حال: بیشتر همان چهره‌یِ ریشه‌یِ فعل را دارد, ولی گروهی از بن‌هایِ حال از راهِ دگردیسی (دگردیسیِ واکه‌ای (جانشینیِ هند و اروپاییِ واکه‌ها) و واک‌دار کردنِ هم‌خوان‌هایِ سایشی بر پایه‌یِ دستورِ وِرنِر) به دست می‌آیند.
- دگردیسی: دگرگونی‌هایِ آوایی در ساختارِ بنِ حال («—» = برساختنِ کم و بیش بی‌قاعده‌یِ بنِ حال).
- مصدر: مصدرهایِ این ستون از راه افزودنِ پس‌وندِ دندانیِ /-tæn/ به ریشه‌هایِ فعل یا بن‌هایِ حالِ ستون‌هایِ پیشین (گاهی به هم‌راهیِ آواهایِ میانجیِ) به دست می‌آیند.
از بن‌هایِ گذشته در این جدول یادی نشده، چون ساختارشان پیروِ همان دستورهایِ ساختنِ مصدرست، ولی با پس‌وندِ دندانیِ /-t/.
بنِ نقلی و گمانی نیز در این جدول نیامده‌اند، چون که ساختارِ وندیِ بنِ گذشته هستند.
- مصدرِ جای‌گزین: چندآواییِ ترکیبی و آزاد در کانون پس‌وندهایِ دندانیِ /-tæn/ و /-t/ در پارسی به پدید آمدنِ مصدرها و بن‌هایِ گذشته‌یِ نوین می‌انجامد: چهره‌یِ باقاعده‌یِ این بن‌هایِ فعل (که برساخته‌یِ ریشه‌هایِ فعل یا بن‌هایِ حال هستند) می‌توانند از این راه چهره‌یِ دیگر به خود بگیرند که به جایِ واکه‌هایِ بلندِ /ɒ/، /i/ و /u/، واج‌گونه‌هایِ کوتاه‌شان [æ]، [e] و [o] بنشینند (نگاه کنید به جستارِ ۱۲×۱×آ.):
- مصدرِ برساخته: مصدرهایی که برساخته‌یِ بن‌هایِ حالِ برساخته هستند:
در پارسی می‌توان از بن‌هایِ حال (و گاه بن‌هایِ گذشته) به یاریِ پس‌وندِ واژه‌پردازِ /-ɒn/ بن‌هایِ حالِ تازه ساخت (نگاه کنید به جستارِ ۲۰×۲×پ.). در این روند بیشتر این دگرگونی‌ها به چشم می‌خورند:
- بن‌هایِ لازمِ فعل تبدیل به بن‌هایِ حالِ متعدّی می‌شوند، و
- بن‌هایِ متعدّیِ فعل به بن‌هایِ حالِ سببی.
در به‌کارگیریِ پس‌وندِ واژه‌پردازِ /-ɒn/ در این نقش محدودیّتی در کار نیست و بن‌هایِ حالی که در این جدول آمده‌اند تنها نمونه‌هایی هستند که مصدرهایشان در فرهنگ‌ها ثبت شده‌اند.
ولی کاربردِ پس‌وندِ واژه‌پردازِ /-æn/ با بن‌هایِ حال بسیار کم‌یاب‌ست (نگاه کنید به جستارِ ۲۰×۲×پ.). در این روند، بن‌هایِ حالِ متعدّی تبدیل به بن‌هایِ حالِ لازم می‌شوند.
- مصدرِ تصحیفی: مصدرهایی که در فرهنگ‌هایِ پارسی از آن‌ها یاد شده، ولی به احتمالِ بسیار از راهِ تصحیف (بیشتر به گونه‌یِ نقطه‌گذاریِ نادرست) پدید آمده‌اند.
