پس‌وندهایِ واژه‌پرداز برایِ شناساندنِ نمودهایِ دستوریِ کانونِ وند می‌آیند (نگاه کنید به جستارِ ۲×ب×ب.).
پس‌وندهایِ فعل‌پرداز که نقشِ سازه‌یِ فعل‌پرداز را در ساختارِ بندهایِ فعلی بازی می‌کنند در جستارِ ۱۳×ت. بررسی می‌شوند. در این جستار به دیگر پس‌وندهایِ واژه‌پردازِ زبانِ پارسی رسیدگی می‌کنیم.
آ. پس‌وندهایِ نمودِ شمارشی
در زبانِ پارسی، بخشیدنِ نمودِ شمارشیِ جمع به بندهایِ اسمی (= جمع‌بستن) به یاریِ دو پس‌وندِ واژه‌پردازِ زیر انجام می‌پذیرد:
- پس‌وندِ واژه‌پردازِ /-hɒ/ پس‌وندِ عمومیِ جمع‌بستن‌ست و هم برایِ جان‌داران و هم برایِ بی‌جانان به کار می‌رود:
از پسرها /pesærhɒ/ همه ناله بر لب
ناله‌یِ تو همه از پدرها /pedærhɒ/
نیما یوشیج (سده‌یِ سیزدهم و چهاردهم خورشیدی)
در همه‌یِ این داستان‌ها /dɒstɒnhɒ/، قهرمانانِ شاعر، سرشت‌ها /sereʃthɒ/ و نهـادهایِ /næhɒdhɒ/ مناسب دارند.
عبدالحسینِ زرّین‌کوب (سده‌یِ چهاردهم خورشیدی)
شرق سوایِ کالاهایِ /kɒlɒhɒ/ مادّی و آن چه موزه‌ها /muzehɒ/ و کارخانه‌ها /kɒr-xɒnæhɒ/ را راه می‌برد، از معنویّات هم کالایِ فراوان دارد.
جلالِ آلِ احمد (سده‌یِ چهاردهم خورشیدی)
بنایِ تاریخِ گذشتـه‌یِ ما به دوشِ پل‌ها /polhɒ/ و ستون‌ها /sotunhɒ/ و دیوارها /diværhɒ/ و خانه‌ها /xɒnæhɒ/ و بازارها /bɒzɒrhɒ/ نیست.
جلالِ آلِ احمد (سده‌یِ چهاردهم خورشیدی)
صدایِ دانه‌ای را که بر کبوترها /kæbutærhɒ/ پاشیدند شنیدم.
محمّدِ حجازی (سده‌یِ سیزدهم و چهاردهم خورشیدی)
- در برابر، پس‌وندِ واژه‌پردازِ /-ɒn/ تنها برایِ جمع‌بستنِ این بندهای اسمی به کار می‌رود (هم‌چنین نگاه کنید به جستارِ ۲۰×ت. پس‌وندِ واژه‌سازِ /-ɒn/):
-
بندهای اسمی‌ای که بر جان‌داران دلالت کنند:
دائم هندوان /henduɒn/ را به ترکان /torkɒn/ مالیدی و ترکان را به هندوان.
عنصرالمعالی (سده‌یِ پنجم خورشیدی)
جانِ گرگان /gorgɒn/ و سگان /sægɒn/ از هم جداست
متّحد جان‌هایِ شیرانِ /ʃirɒn/ خداست
مولوی (سده‌یِ ششم و هفتم خورشیدی)
باد در سایه‌یِ درختان‌ش /deræxtɒn/
گسترانیده فرشِ بوقلمون
سعدی (سده‌یِ ششم و هفتم خورشیدی)
-
با این بخش‌های تن که جفت یا متقارن هستند:
- بازوان /bɒzu/ + /-ɒn/ → /bɒzuɒn/
- پهلوان /pæhlu/ + /-ɒn/ → /pæhluɒn/
- چشمان /ʧeʃm/ + /-ɒn/ → /ʧeʃmɒn/
- دستان /dæst/ + /-ɒn/ → /dæstɒn/
- رگان /ræg/ + /-ɒn/ → /rægɒn/
- رودگان /rudæ/ + /-ɒn/ → /rudægɒn/
- زانوان /zɒnu/ + /-ɒn/ → /zɒnuɒn/
- زلفان /zolf/ + /-ɒn/ → /zolfɒn/
- زلفکان /zolfæk/ + /-ɒn/ → /zolfækɒn/
- سبلتان /seblæt/ + /seblætɒn/
- گیسوان /gisu/ + /-ɒn/ → /gisuɒn/
- مردمان /mærdom/ + /-ɒn/ → /mærdomɒn/
- مژگان /moʒæ/ + /-ɒn/ → /moʒgɒn/
- ناخنان /nɒxon/ + /-ɒn/ → /nɒxonɒn/
مگر که‌این غمان بر دل‌ت کم شود
سرِ تیرِ مژگان‌ت /moʒgɒn/ بی‌نم شود
فردوسی (سده‌یِ چهارم خورشیدی)
به ابروان /æbruɒn/ چو کمان‌ی، به زلفکان /zolfækɒn/ چو کمند
لبان‌ت /læbɒn/ ساده‌عقیق و رخان‌ت /roxɒn/ تازه‌پرند
قطران (سده‌یِ پنجم خورشیدی)
بهارِ نصرت و مجدیّ و اخلاق‌ت ریاحین‌ها
بهشتِ حکمت و جودیّ و انگشتان‌ت /ængoʃtɒn/ کوثرها
منوچهریِ دامغانی (سده‌یِ پنجم خورشیدی)
-
اسم‌هایی که به پس‌وندِ /-bɒr/، /-zɒr/، /-sɒr/ یا /-gɒr/ پایان بیابند:
- جویباران /ʤujbɒr/ + /-ɒn/ → /ʤujbɒrɒn/
- کوهساران /kuhsɒr/ + /-ɒn/ → /kuhsɒrɒn/
- لاله‌زاران /lɒlezɒr/ + /-ɒn/ → /lɒlezɒrɒn/
فراوان زِ گنجِ پدر بر خورد
بسی روزگاران /ruzgɒrɒn/ به بد نسپرد
فردوسی (سده‌یِ چهارم خورشیدی)
-
اسم‌هایِ زیر:
- آخشیجان /ɒxʃiʤ/ + /-ɒn/ → /ɒxʃiʤɒn/
- آذران /ɒzær/ + /-ɒn/ → /ɒzærɒn/
- اختران /æxtær/ + /-ɒn/ → /æxtærɒn/
- اندوهان /ænduh/ + /-ɒn/ → /ænduhɒn/
- اندیشگان /ændiʃæ/ + /-ɒn/ → /ændiʃægɒn/
- پلّکان /pellæ/ + /-ɒn/ → /pellækɒn/
- خالان /xɒl/ + /-ɒn/ → /xɒlɒn/
- دردان /dærd/ + /-ɒn/ → /dærdɒn/
- روزان /ruz/ + /-ɒn/ → /ruzɒn/
- سالیان /sɒl/ + /-ɒn/ → /sɒliɒn/
- ستارگان /setɒræ/ + /-ɒn/ → /setɒrægɒn/
- سخنان /soxæn/ + /-ɒn/ → /soxænɒn/
- سوگندان /sowgænd/ + /-ɒn/ → /sowgændɒn/
- سیّارگان /sæjjɒræ/ + /-ɒn/ → /sæjjɒrægɒn/
- شبان /ʃæb/ + /-ɒn/ → /ʃæbɒn/
- غاران /ɣɒr/ + /-ɒn/ → /ɣɒrɒn/
- غمان /ɣæm/ + /-ɒn/ → /ɣæmɒn/
- غمزگان /ɣæmzæ/ + /-ɒn/ → /ɣæmzægɒn/
- کشوران /keʃvær/ + /-ɒn/ → /keʃværɒn/
- گناهان /gonɒh/ + /-ɒn/ → /gonɒhɒn/
- گنبدان /gonbæd/ + /-ɒn/ → /gonbædɒn/
- گوهران /gowhær/ + /-ɒn/ → /gowhærɒn/
- ماهیان/mɒh/ + /-ɒn/ → /mɒhiɒn/
- واژگان /vɒʒæ/ + /-ɒn/ → /vɒʒægɒn/
- هزاران /hezɒr/ + /-ɒn/ → /hezɒrɒn/
- هفتان /hæft/ + /-ɒn/ → /hæftɒn/
پراکند گردِ جهان موبدان
نهـاد از برِ آذران گنبدان
فردوسی (سده‌یِ چهارم خورشیدی)
درِ کاخ بر خویش‌تن بر ببست
از اندیشگان شد به کردار مست
فردوسی (سده‌یِ چهارم خورشیدی)
همه ساله بختِ تو پیروز باد!
شبانِ سیه بر تو چون روز باد!
فردوسی (سده‌یِ چهارم خورشیدی)
فغان از آن دو سیه‌زلف و غمزگان! که همی
بدین زِ ره ببریّ و بدآن زِ ره ببری
عنصریِ بلخی (سده‌یِ چهارم و پنجم خورشیدی)
بدو گفت: «پای‌ت به زین اندر آر!
همه کشوران را به دین اندر آر!»
دقیقی (سده‌یِ چهارم خورشیدی)
بر آن بی‌بهاچرمِ آهن‌گران
بر آویختی نو به نو گوهران
فردوسی (سده‌یِ چهارم خورشیدی)
رضا مرد را از اندوهان برهاند.
جُلاّبیِ هُجویری (سده‌یِ پنجم خورشیدی)
پس از پسِ عیسی، هفتی از هفتان بگذشت.
جُلاّبیِ هُجویری (سده‌یِ پنجم خورشیدی)
-
در زبانِ پارسی، سندهی‌هایِ زیر در روندِ افزودنِ پس‌وندِ جمع‌بندیِ /-ɒn/ به چشم می‌خورند:
- اگر این پس‌وند پس از واکه‌یِ /ɒ/ قرار بگیرد، باید پیش از آن آوایِ میانجیِ /j/ آورد:
خدایان /xodɒ/ + /-ɒn/ → /xodɒjɒn/
ترسایان /tærsɒ/ + /-ɒn/ → /tærsɒjɒn/
دانایان /dɒnɒ/ + /-ɒn/ → /dɒnɒjɒn/
پارسایانِ /pɒrsɒjɒn/ روی در مخلوق
پشت بر قبله می‌کنند نماز
سعدی (سده‌یِ ششم و هفتم خورشیدی)
ولی تا سده‌یِ ششم این هم‌خوان را نمی‌آورده‌اند:
این پای‌گاهِ داناآن /dɒnɒɒn/ و نیک‌مردان و پارساآن /pɒrsɒɒn/ است.
ابوعبیدِ جوزجانی (سده‌یِ چهارم و پنجم خورشیدی)
واکه‌یِ پایانیِ /ɒ/ در پارسیِ نو از بسته‌یِ واجیِ /ɒk/ زبانِ پارسیِ میانه سرچشمه می‌گرفته‌اند. این بسته‌یِ واجی در دوره‌هایِ پسین‌ترِ پارسیِ میانه تبدیل به /ɒj/ یا /ɒg/ شده (نگارشِ /j/ و /g/ در پارسیِ میانه یک‌سان‌ست). تنها اسمی که در پارسیِ نو یادگارِ بسته‌یِ واجیِ /ɒk/ است، نیا /niɒ/ می باشد، که با پس‌وندِ /-ɒn/ و آواهایِ میانجیِ /k/ و /g/ چهره‌یِ نیاکان /niɒkɒn/ و نیاگان /niɒgɒn/ می‌گیرد. خودِ اسمِ نیاک /niɒk/ هم در پارسی به کار رفته:
ایا شاهی که مُلکِ تو قدیم‌ست!
نیاک‌ت برد باک از اژدهاکا
دقیقی (سده‌یِ چهارم خورشیدی)
- اگر کانونِ وند، واژکی باشد که به واکه‌یِ /u/ پایان می‌یابد و از آن گذشتـه تک‌واژگونه‌ای هم با هم‌خوانِ /j/ در پایان داشته باشد، همواره همین تک‌واژگونه در ساختارِ وندی به کار می‌رود (نگاه کنید به جستارِ ۱۱×ض. پس‌نهشتِ پی‌بستِ /-ɒ/):
زیبارویان [zibɒ-ru] + /-ɒn/ → /zibɒ-rujɒn/
خداجویان [xodɒ-ʤu] + /-ɒn/ → /xodɒ-ʤujɒn/
چهره‌یِ دیگر را می‌توان در کانون‌هایی دید که در آن‌ها واکه‌یِ /u/ ریشه در رشته واجِ /uk/ در پارسیِ میانه داشته باشد:
آهوان /ɒhu/ + /-ɒn/ → /ɒhuɒn/
ابروان /æbru/ + /-ɒn/ → /æbruɒn/
زانوان /zɒnu/ + /-ɒn/ → /zɒnuɒn/
گیسوان /gisu/ + /-ɒn/ → /gisuɒn/
چنین گفت پس بانویِ بانوان /bɒnuɒn/
پرستنده‌ای را که‌از ایدون دوان
فردوسی (سده‌یِ چهارم خورشیدی)
- پس از واکه‌هایِ /e/ و /æ/ باید آوایِ میانجیِ /g/ آورد:
بینندگان /binændæ/ + /-ɒn/ → /binændægɒn/
فرزانگان /færzɒnæ/ + /-ɒn/ → /færzɒnægɒn/
اگر چه سرچشمه‌یِ این دگرگونی در زبان پارسیِ میانه است، ولی این دستور را با کانون‌هایِ وندی که از زبان‌هایِ دیگر آمده باشند هم به کار می‌بریم:
خاصّگان /xɒssæ/ + /-ɒn/ → /xɒssægɒn/
سیّارگان /sæjjɒræ/ + /-ɒn/ → /sæjjɒrægɒn/
شحنگان /ʃæhnæ/ + /-ɒn/ → /ʃæhnægɒn/
مشّاطگان /mæʃʃɒtæ/ + /-ɒn/ → /mæʃʃɒtægɒn/
ماییم نظارگانِ /næzɒrægɒn/ غمناک
زین حقّه‌یِ سبز و مهره‌یِ خاک
خاقانیِ شروانی (سده‌یِ ششم خورشیدی)
چهره‌هایِ ویژه‌یِ زیر در زبانِ پارسی چشم‌گیر هستند:
- اسمِ پلّه /pellæ/ با آوایِ میانجیِ /k/ پس‌وندِ /-ɒn/ به خود می‌گیرد: پلّکان /pellækɒn/
- از اسمِ مژه /moʒæ/ و این پس‌وند با حذف، اسمِ مژگان /moʒgɒn/ پدید می‌آید:
چه غم از تابشِ حورشیدِ قیامت دارد
آن که در سایه‌یِ مژگانِ تو در خواب رود؟!
صائبِ تبریزی (سده‌یِ دهم و یازدهم خورشیدی)
- اسم‌هایِ ماه /mɒh/ و سال /sɒl/ با پس‌وندِ /-ɒn/ و آوایِ میانجیِ /i/ به ترتیب به چهره‌یِ ماهیان /mɒhiɒn/ و سالیان /sɒliɒn/ در می‌آیند:
زمانه بر این نیز چندی بگشت
بر این کار بر، سالیان بر گذشت
فردوسی (سده‌یِ چهارم خورشیدی)
گذشتـه بر او سالیان هفت‌سد
پدید آوریدش بسی نیک و بد
فردوسی (سده‌یِ چهارم خورشیدی)
ب. پس‌وندهایِ نمودِ قیاسی
این پس‌وندهایِ واژه‌پرداز در زبانِ پارسی، نمودِ قیاسیِ بندِ صفتی را خاطرنشان می‌سازند:
- بندهایِ صفتی با نمودِ قیاسیِ جامد می‌توانند به یاریِ پس‌وندِ واژه‌پردازِ /-tær/ نمودِ قیاسیِ برتر به خود بگیرند: بلندتر /bolændtær/، آگاه‌تر /ɒgɒhtær/، وفادارتر /væfɒ-dɒrtær/
از این گذشتـه (به ویژه در گویش‌هایِ کهنِ پارسی) بندهاییِ صفتی هستند که بی پس‌وندِ واژه‌پردازِ /-tær/ نمودِ قیاسیِ برتر دارند: افزون /æfzun/، فزون /fozun/، به /beh/، بیش /biʃ/، زیاده /ziɒdæ/، کم /kæm/، که /keh/ و مه /meh/.
همین بندهایِ صفتی نیز امروزه بیشتر با پس‌وندِ واژه‌پردازِ /-tær/ به کار می‌روند: افزون‌تر /æfzuntær/، فرون‌تر /fozuntær/، بهتر /behtær/، بیشتر /biʃtær/، زیاده‌تر /ziɒdætær/، کمتر /kæmtær/، کهتر /kehtær/ و مهتر /mehtær/
- نمودِ قیاسیِ برترین ساختارهایِ زیر را در زبانِ پارسی داراست:
- از بندهایِ صفتیِ برتر، به یاریِ پس‌وندِ واژه‌پردازِ /-in/ (هم‌چنین نگاه کنید به جستارِ ۲۰×ث. پس‌وندِ واژه‌سازِ /-in/): بلندترین /bolændtærin/، آگاه‌ترین /ɒgɒhtærin/، وفادارترین /væfɒ-dɒrtærin/، بهین /behin/، کمین /kæmin/
- گاه‌گاهی از بندهایِ صفتیِ جامد، با پس‌وندهایِ واژه‌پردازِ /-æst/، /-est/، /-æʃt/ و /-eʃt/ (هم‌چنین نگاه کنید به جستارِ ۲۰×خ. پس‌وندِ واژه‌سازِ /-eʃt/). این پس‌وندها در گویش‌هایِ امروزینِ پارسی دیگر زایا نیستند: مهست /mehest/ (/mæhæst/)، بهشت /beheʃt/
نخستین سرِ نامه گفت از مهست /mæhæst/
شهنشاه کسرایِ یزدان‌پرست
فردوسی (سده‌یِ چهارم خورشیدی)
پ. پس‌وندهایِ نمودِ مفعولی
در موردهایِ بسیاری در زبانِ پارسی به بن‌هایِ حالی بر می‌خوریم که ساختارِ وندی به شمار می‌روند. این روشِ برساختنِ بنِ حال برایِ دگرگون کردنِ نمودِ مفعولیِ بن به کار می‌رود (نگاه کنید به جستارِ ۱۲×۲×آ×ب.):
- از بن‌هایِ حالِ لازم می‌توان با افزودنِ پس‌وندِ واژه‌پردازِ /-ɒn/ بن‌هایِ حالِ تازه با نمودِ مفعولیِ متعدّی ساخت:
در این دگرگونی، نهادِ فعلِ لازم تبدیل به مفعولِ مستقیم برایِ فعلِ متعدّی می‌گردد:
او به خانه بر گشت. ⇆ پدرم او را به خانه بر گرداند.
گاه‌گاهی می‌توان برایِ این کار پس‌وندِ واژه‌پردازِ /-ɒn/ را با بنِ گذشته‌یِ لازم نیز آورد:
- پس‌وندِ واژه‌پردازِ /-ɒn/ از بن‌هایِ حالِ متعدّی، بن‌هایِ حالِ سببیِ تازه می‌سازد:
در این دگرگونی، نهادِ فعلِ متعدّی تبدیل به مفعولِ بهره‌ور برایِ فعلِ سببی می‌گردد:
او لباس‌ش را پوشید. ⇆ برادران‌ش لباس‌ش را به او پوشاندند.
- پس‌وندِ واژه‌پردازِ /-æn/ در برساختنِ بن‌هایِ حالِ لازمِ تازه از بن‌هایِ حالِ متعدّی به کار می‌رود:
در این دگرگونی، مفعولِ مستقیمِ فعلِ متعدّی تبدیل به نهاد برایِ فعلِ لازم می‌گردد:
روزگار اندوه‌م را افزود. ⇆ اندوه‌م افزایند.
دگرگونی‌هایِ آواییِ زیر در برساختنِ بنِ حال با نمودِ مفعولی تازه چشم‌گیر هستند:
- بن‌هایِ حالی که به واکه‌ای پایان می‌یابند، دارایِ تک‌واژگونه‌هایی هستند که هم‌خوانِ /j/ به خود گرفته‌اند (نگاه کنید به جستارِ ۱۲×۲×آ×آ.). هنگامی که چنین بنِ حالی پیش از پس‌وندِ /-ɒn/ یا /-æn/ جای بگیرد، تنها همین تک‌واژگونه (با هم‌خوانِ /j/) به کار می‌رود:
- آوایِ میانجیِ /ɒj/ می‌تواند میانِ برخی از بن‌هایِ حالِ تک‌هجایی و پس‌وندِ واژه‌پردازِ /-ɒn/ جای بگیرد:
- واج یا واج‌های پایانیِ برخی از بن‌هایِ حال را می‌توان به هنگامِ افزودنِ پس‌وندِ واژه‌پردازِ /-ɒn/ حذف کرد:
